ISO/DIS 9001:2025’in Gıda Sektörüne Yansımaları

Gıda sektörü günümüzde hem tüketicilere güvenli ve kaliteli ürün sunmak hem de üretim ve tedarik zincirinde ortaya çıkan gıda kayıplarını ve israfı önlemek gibi çift yönlü bir baskı ile karşı karşıyadır. Bir tarafta raf ömrü, soğuk zincir sürekliliği, hijyen standartları ve mevzuat uyumu gibi gıda güvenliği gereklilikleri işletmelerin temel sorumlulukları arasında yer alırken, diğer tarafta artan enerji maliyetleri, iklim değişikliğine bağlı hammadde dalgalanmaları ve sürdürülebilirlik beklentileri göz ardı edilemeyecek kadar önem kazanmıştır. ISO/DIS 9001:2025 taslak standardı, bu gelişmeleri dikkate alarak kalite yönetim sistemlerini yalnızca müşteri memnuniyetine odaklı olmaktan çıkarıp, gıda güvenliği ve gıda israfı arasında denge kuracak şekilde yeniden yapılandırmaktadır. Bu yaklaşım, gıda işletmelerine yalnızca güvenli ürün üretme değil, aynı zamanda kaynaklarını verimli kullanma, israfı azaltma ve çevresel etkilerini minimuma indirme sorumluluğu da yüklemektedir.

Bağlam ve Kapsamın Gıda İşletmeleri İçin Yeni Anlamı

ISO/DIS 9001:2025’in ilk bölümlerinde yer alan 4.1 ve 4.2 maddeleri, gıda işletmelerinin bağlam analizi yaparken yalnızca müşteri beklentilerini değil, aynı zamanda iklim değişikliğinin tarım ve tedarik üzerindeki etkilerini, enerji ve su kıtlığı risklerini ve düzenleyici kurumların giderek artan sürdürülebilirlik beklentilerini de dikkate almasını öngörmektedir. Bu, örneğin bir un fabrikasının kuraklık riskini risk değerlendirmesine dahil etmesini ya da bir süt üreticisinin artan sıcaklıkların soğuk zincir ihtiyacını yönetim sistemine entegre etmesini gerektirir. 4.3 maddesi kapsamında belirlenen kalite yönetim sistemi kapsamı artık yalnızca ürün ve hizmetleri değil, sürdürülebilirlik kriterlerini ve tedarik zinciri risklerini de içermek zorundadır. Böylece gıda işletmeleri kapsam belirlerken daha geniş bir perspektifle hareket etmeli ve yalnızca mevcut üretim faaliyetlerini değil, iklim ve çevresel risklerin tüm sistemi nasıl etkilediğini de değerlendirmelidir.

5 Liderlik, Politika ve Yeni Yönetim Sorumlulukları

5.1 Liderlik ve Taahhüt

Gıda sektöründe üst yönetimin rolü yalnızca müşteri memnuniyetini garanti altına almakla sınırlı değildir. ISO/DIS 9001:2025, liderlerin kalite yönetim sistemine aktif katılımını, gıda güvenliği ve gıda israfı arasındaki dengenin gözetilmesini zorunlu kılar. Bu kapsamda üst yönetim, kalite yönetim sisteminin etkinliğinden doğrudan sorumludur ve hem iç hem de dış paydaşlara sistemin işlerliğini gösterecek liderlik davranışları sergilemelidir. Örneğin, bir et işleme tesisinde üst yönetim yalnızca hijyen kurallarının uygulanmasını değil, aynı zamanda enerji verimliliğinin artırılmasını ve atıkların azaltılmasını da stratejik hedefler arasına koymalıdır. Bu yaklaşım, müşteri güvenini pekiştirirken işletmenin sürdürülebilirlik performansını da güçlendirir.

5.2 Politika

Kalite politikası, ISO/DIS 9001:2025 kapsamında işletmenin stratejik yönünü yansıtmalı ve sürdürülebilirlik hedefleriyle uyumlu olmalıdır. Gıda işletmeleri artık kalite politikalarında yalnızca “müşteri memnuniyetini sağlamak” gibi klasik beyanlara yer vermekle yetinemez; aynı zamanda “gıda israfını %20 azaltmak” veya “yenilenebilir enerji kullanımını artırmak” gibi somut sürdürülebilirlik taahhütleri de içermelidir. Politikanın tüm çalışanlar tarafından anlaşılır ve günlük işlere yansıtılabilir olması büyük önem taşır. Örneğin, bir süt ürünleri üreticisinin kalite politikasında “raf ömrü kayıplarını minimize etmek” hedefi açıkça yer alabilir ve bu hedef hem üretimden depolamaya hem de lojistiğe kadar tüm aşamalarda takip edilebilir.

5.3 Roller, Sorumluluklar ve Yetkiler

ISO/DIS 9001:2025, rollerin ve sorumlulukların yalnızca süreçlerin yürütülmesi için değil, aynı zamanda iklim riskleri, dijital dönüşüm ve sürdürülebilirlik hedefleri dikkate alınarak yeniden tanımlanmasını öngörür. Bu yaklaşım, klasik kalite yönetim sorumluluklarının ötesine geçerek gıda güvenliği uzmanlarının yanına sürdürülebilirlik koordinatörleri veya israf önleme sorumlularının eklenmesini gerekli hale getirebilir. Örneğin, bir meyve-sebze ihracatçısında kalite ekibi yalnızca ürün kalitesini değil, aynı zamanda lojistikte yaşanan gecikmelerin raf ömrüne ve israf oranına etkilerini de raporlamalıdır. Üst yönetim, tüm bu rollerin uyumlu çalışmasını sağlayarak kalite yönetim sisteminin bütünlüğünü korumakla yükümlüdür.

6 Riskler, Fırsatlar ve Planlama Süreçlerinde Yeni Ufuklar

6.1 Risk ve Fırsatları Ele Alma Eylemleri

ISO/DIS 9001:2025, gıda işletmelerinden yalnızca gıda güvenliği risklerini değil, aynı zamanda iklim değişikliği, enerji kısıtları ve lojistik sorunlar gibi sürdürülebilirlik kaynaklı riskleri de dikkate almalarını istemektedir. Bu, raf ömrü kayıpları, soğuk zincir kırılmaları veya tedarik zincirindeki aksaklıklar gibi doğrudan gıda israfına yol açabilecek faktörlerin risk planlarına dahil edilmesi anlamına gelir. Aynı zamanda fırsatlar da değerlendirilmelidir. Örneğin, akıllı ambalaj teknolojileri, dijital izlenebilirlik sistemleri veya yan ürünlerin gıda katkısı ya da hayvan yemi olarak değerlendirilmesi gıda işletmeleri için önemli fırsatlar sunmaktadır. Böylece risk ve fırsatların birlikte ele alınması, hem gıda güvenliğini garanti altına almak hem de israfı azaltmak için stratejik bir araç haline gelir.

6.2 Kalite Hedefleri ve Onlara Ulaşmak İçin Planlama

Kalite hedefleri artık yalnızca müşteri şikâyetlerini azaltmak veya ürün uygunluğunu artırmakla sınırlı değildir. ISO/DIS 9001:2025, gıda işletmelerinin kalite hedeflerini belirlerken gıda kayıplarını ve sürdürülebilirlik göstergelerini de dikkate almasını şart koşmaktadır. Örneğin, bir süt ürünleri işletmesi, “yıllık raf ömrü kaybını %10 azaltmak” veya “enerji tüketimini %15 düşürmek” gibi hedefler koyabilir. Bu hedefler ölçülebilir olmalı ve hangi kaynaklarla, kimler tarafından ve hangi zaman diliminde gerçekleştirileceği net bir şekilde planlanmalıdır. Böylece kalite hedefleri, hem gıda güvenliğini hem de sürdürülebilirliği destekleyen somut bir yönetim aracı haline gelir.

6.3 Değişikliklerin Planlanması

Gıda sektöründe üretim süreçlerinde, ürün portföyünde veya teknolojik altyapıda değişiklikler kaçınılmazdır. ISO/DIS 9001:2025’in 6.3 maddesi, bu değişikliklerin planlanırken yalnızca kaliteye değil, aynı zamanda çevresel etkilere ve israf potansiyeline de dikkat edilmesini öngörmektedir. Örneğin, yeni bir üretim hattı kurulurken yalnızca kapasite artışı değil, enerji tüketimi, su kullanımı ve gıda kaybı riskleri de değerlendirilmelidir. Aynı şekilde, yeni bir ürün piyasaya sürülmeden önce ambalajının geri dönüştürülebilirliği veya raf ömrüne katkısı analiz edilmelidir. Bu yaklaşım, değişikliklerin yalnızca operasyonel fayda sağlamakla kalmayıp, gıda güvenliği ve sürdürülebilirlik açısından da pozitif sonuçlar doğurmasını sağlar.

7 Kaynaklar, Yetkinlik ve İletişim Süreçlerinde Yeni Öncelikler

7.1 Kaynaklar

Gıda işletmeleri için kaynak yönetimi yalnızca insan gücü ve altyapıyla sınırlı değildir. ISO/DIS 9001:2025’e göre kaynak planlaması yapılırken ekonomik, teknolojik ve çevresel koşullar dikkate alınmalı; üretim süreçlerinde gerekli olan insan kaynağı, makineler, altyapı, enerji, dijital sistemler ve bilgi teknolojileri bütüncül olarak yönetilmelidir. Örneğin bir süt işleme tesisinde soğuk hava depoları, sıcaklık sensörleri ve enerji verimliliği sağlayan makineler doğrudan gıda güvenliği ve gıda israfı kontrolünde kritik rol oynar. Aynı zamanda dış kaynaklardan alınan hizmetler (lojistik, bakım, laboratuvar analizleri vb.) de kaynak yönetiminin bir parçası olarak kontrol edilmelidir.

7.2 Yetkinlik

7.2 maddesi, gıda işletmelerinde çalışanların yalnızca hijyen ve gıda güvenliği alanında değil, aynı zamanda gıda kayıplarını önleme ve sürdürülebilir üretim konularında da yetkinlik sahibi olmasını öngörmektedir. Personelin eğitim programları artık FIFO (ilk giren ilk çıkar), raf ömrü takibi, soğuk zincir yönetimi ve atık ayrıştırma gibi konuları kapsamalıdır. Örneğin, bir depo çalışanı sadece hijyen kurallarına değil, ürünlerin doğru rotasyonuna da hakim olmalı; bu bilgi ve beceriler düzenli aralıklarla güncellenmelidir. Yetkinliklerin belgelendirilmesi, hem denetimlerde hem de sürekli iyileştirme süreçlerinde kanıt olarak kullanılabilir.

7.3 Farkındalık

Farkındalık, gıda işletmelerinde çalışanların kendi görevlerinin gıda güvenliği, müşteri memnuniyeti ve israf önleme üzerindeki etkisini anlamaları anlamına gelir. ISO/DIS 9001:2025, farkındalığı yalnızca kalite politikasıyla sınırlamaz; aynı zamanda çalışanların sürdürülebilirlik hedeflerine katkılarını da kapsar. Örneğin, paketleme hattında çalışan bir operatör ürünün doğru etiketlenmemesi durumunda hem gıda güvenliğinin tehlikeye gireceğini hem de yanlış etiketlemeden doğacak ürün israfını bilmelidir. Bu farkındalık, işletmenin kalite kültürünü güçlendirir ve herkesin sorumluluk almasını sağlar.

7.4 İletişim

İletişim süreci gıda sektöründe yalnızca iç iletişimle sınırlı değildir; tedarikçiler, lojistik sağlayıcılar, perakendeciler ve hatta tüketicilerle şeffaf bilgi paylaşımını kapsar. ISO/DIS 9001:2025’e göre işletmeler, neyi, kiminle, hangi yöntemle ve ne zaman paylaşacaklarını net bir şekilde tanımlamalıdır. Örneğin, bir sebze-meyve ihracatçısı perakendecilere yalnızca ürün kalitesi hakkında değil, aynı zamanda raf ömrü, saklama koşulları ve israfı önleyici yöntemler hakkında da düzenli raporlar sunmalıdır. Bu yaklaşım, zincirin her halkasında güveni artırırken, gıda kayıplarının önlenmesine doğrudan katkı sağlar.

7.5 Dokümante Edilmiş Bilgi

7.5 maddesi, gıda işletmelerinde dokümante edilmiş bilginin yalnızca denetim amaçlı değil, aynı zamanda gıda güvenliği ve israf önleme stratejilerinin etkin yönetimi için kullanılmasını zorunlu kılar. Prosedürler, talimatlar, kayıtlar ve raporlar dijital sistemlerde güvenli bir şekilde saklanmalı, gerektiğinde kolayca erişilebilir olmalı ve yetkisiz değişikliklere karşı korunmalıdır. Örneğin, bir süt ürünleri üreticisinin raf ömrü test kayıtlarını elektronik ortamda saklaması ve bu verileri hem kalite hem de sürdürülebilirlik raporlamasında kullanması mümkündür. Ayrıca, doküman yönetiminde eski veya hatalı bilgilerin kullanılmasını engelleyecek kontrol mekanizmalarının kurulması büyük önem taşır.

8 Operasyonel Süreçlerin Yeniden Şekillendirilmesi

8.1 Operasyonel Planlama ve Kontrol

ISO/DIS 9001:2025’in 8.1 maddesi, gıda işletmelerinde operasyonların yalnızca üretim aşamasıyla sınırlı kalmayıp ürünün tüm yaşam döngüsünü kapsayacak şekilde planlanmasını öngörmektedir. Bu, gıdanın tarladan sofraya kadar olan yolculuğunda her aşamanın kontrol altına alınması anlamına gelir. Örneğin, bir süt ürünleri üreticisi yalnızca pastörizasyon sürecini değil, lojistik, depolama ve perakende raf ömrü koşullarını da dikkate almak zorundadır. Bu yaklaşım, hem gıda güvenliğini garanti altına almak hem de soğuk zincir kırılmaları veya lojistik gecikmelerden kaynaklanan gıda israfını en aza indirmek için gereklidir.

8.2 Ürün ve Hizmet Gereklilikleri

8.2 maddesi, gıda işletmelerinin müşteri ile kurduğu iletişimi ve ürün/hizmet gerekliliklerinin belirlenmesini kapsamaktadır. Artık bu gereklilikler yalnızca kalite ve mevzuata uygunlukla sınırlı değildir; sürdürülebilirlik ve israf önleme kriterlerini de içermelidir. Bir meyve-sebze ihracatçısı, müşteriyle yaptığı anlaşmalarda ürünün raf ömrü, ambalaj özellikleri ve saklama koşullarına ilişkin şeffaf bilgi sağlamak zorundadır. Böylece hem müşteri memnuniyeti sağlanır hem de yanlış saklama ve nakliye koşullarından kaynaklanan kayıplar önlenmiş olur.

8.3 Ürün ve Hizmetlerin Tasarımı ve Geliştirilmesi

Tasarım ve geliştirme süreci, gıda sektöründe ürün güvenliği ile birlikte sürdürülebilir çözümleri de kapsayacak şekilde genişletilmiştir. 8.3 maddesi, çevre dostu ambalajlama, raf ömrünü uzatan teknolojiler ve gıda atığını azaltacak yenilikçi yöntemlerin tasarım sürecine entegre edilmesini öngörmektedir. Örneğin, bir meyve suyu üreticisi ürün tasarımında akıllı ambalaj teknolojileri kullanarak tüketicilere ürünün tazeliğini gösteren çözümler geliştirebilir. Böylece hem güvenli tüketim sağlanır hem de erken bozulan ürünlerden kaynaklanan kayıplar azaltılır.

8.4 Dışarıdan Sağlanan Süreçler, Ürün ve Hizmetlerin Kontrolü

Tedarik zinciri yönetimi 8.4 maddesinde çok daha kapsamlı hale gelmiştir. Gıda işletmeleri artık yalnızca tedarikçinin kalite performansını değil, aynı zamanda sürdürülebilirlik kriterlerine uyumunu da denetlemekle yükümlüdür. Örneğin, bir et işleme tesisi tedarikçilerinden yalnızca hijyen standartlarını değil, aynı zamanda hayvan refahı uygulamalarını ve lojistikte soğuk zincir sürekliliğini de belgelemesini isteyebilir. Bu, hem gıda güvenliği risklerini azaltır hem de gıda kayıplarının kaynağında önlenmesine yardımcı olur.

8.5 Üretim ve Hizmet Sunumu

8.5 maddesi, üretim süreçlerinin kontrollü koşullarda yürütülmesini zorunlu kılar. Gıda sektöründe bu, hijyen uygulamalarının yanı sıra enerji verimliliği, atık azaltma ve ürün izlenebilirliğinin de sürekli kontrol altında tutulması anlamına gelir. Ayrıca müşteri veya tedarikçiden alınan hammaddelerin korunması ve uygunsuzlukların önlenmesi de sürecin bir parçasıdır. Örneğin, bir un fabrikası müşteri tarafından sağlanan tahılları uygun koşullarda depolamak ve bozulmaları önlemek zorundadır. Aynı şekilde, bozulma riski yüksek ürünlerde üretim hattında doğrulama ve validasyon uygulamaları ile sürekli kalite güvencesi sağlanmalıdır.

8.6 Ürün ve Hizmetlerin Onayı

8.6 maddesi, ürünlerin piyasaya sürülmeden önce tüm gerekliliklere uygunluğunun doğrulanmasını zorunlu kılar. Gıda sektöründe bu, yalnızca mikrobiyolojik testlerin yapılması değil, aynı zamanda ürünün çevresel etkilerinin ve raf ömrü beklentilerinin de değerlendirilmesi anlamına gelir. Bir süt işleme tesisinde üretimden çıkan her parti, kalite testlerinden geçtikten sonra onaylanırken aynı zamanda enerji verimliliği ve ambalaj atığı kriterlerine göre de izlenebilir. Böylece ürün piyasaya sürülmeden önce hem güvenlik hem de sürdürülebilirlik şartlarının sağlandığından emin olunur.

8.7 Uygunsuz Çıktıların Kontrolü

8.7 maddesi, gıda işletmelerinde uygunsuz ürünlerin piyasaya sürülmesini engellemeye yönelik önlemleri kapsar. Bu, yalnızca bozulmuş veya standart dışı ürünlerin ayrıştırılması değil, aynı zamanda bu ürünlerin çevresel açıdan güvenli yöntemlerle değerlendirilmesini de içerir. Örneğin, bir süt üretim tesisinde bozulmuş sütlerin doğrudan imha edilmesi yerine biyogaz üretiminde kullanılması hem çevreye duyarlı bir çözüm sağlar hem de ekonomik fayda yaratır. Böylece uygunsuzlukların yönetimi, yalnızca kaliteyi değil, sürdürülebilirliği de kapsayan bütünsel bir süreç haline gelir.

9 Performans Değerlendirmesi ve Yönetim Gözden Geçirmeleri

9.1 İzleme, Ölçme, Analiz ve Değerlendirme

ISO/DIS 9001:2025’in 9.1 maddesi, gıda işletmelerinin yalnızca ürün kalitesini değil, tüm kalite yönetim sistemi performansını izleyip ölçmesini şart koşmaktadır. Bu kapsamda gıda güvenliği göstergeleri (örneğin mikrobiyolojik uygunluk testleri, soğuk zincir sürekliliği) ile birlikte gıda israfına ilişkin veriler (raf ömrü kayıpları, lojistik kaynaklı bozulan ürün oranları, üretim kayıpları) de ölçülmelidir. Ayrıca enerji ve su tüketimi, karbon emisyonları ve ambalaj atıkları gibi sürdürülebilirlik kriterlerinin de sistematik olarak izlenmesi beklenmektedir. Örneğin bir meyve suyu üreticisi, hem ürünlerin müşteri şikâyet oranlarını hem de üretim sürecinde çıkan posanın nasıl değerlendirildiğini raporlamak zorundadır. Böylece izleme ve ölçme faaliyetleri, gıda güvenliği ile gıda israfı arasında stratejik bir denge oluşturur.

9.2 İç Tetkik

9.2 maddesi, gıda işletmelerinde iç tetkiklerin yalnızca kalite ve mevzuata uyum denetiminden ibaret olmamasını, aynı zamanda sürdürülebilirlik performansını ve israf önleme uygulamalarını da kapsamasını öngörmektedir. İç tetkik programları hazırlanırken riskli süreçler (örneğin soğuk hava depoları, kısa raf ömrüne sahip ürünlerin lojistiği) önceliklendirilmeli ve yalnızca güvenlik değil, kaynak verimliliği de denetim kriterleri arasına dahil edilmelidir. Örneğin bir et işleme tesisinde iç tetkik sırasında sadece hijyen uygulamaları değil, aynı zamanda enerji tüketim verileri ve atık yönetimi performansı da incelenmelidir. Bu sayede iç tetkikler, hem gıda güvenliğini garanti altına alan hem de sürdürülebilirlik performansını yükselten bir araç haline gelir.

9.3 Yönetimin Gözden Geçirmesi

9.3 maddesi, gıda işletmelerinde yönetim gözden geçirmelerinin stratejik önemini artırmaktadır. Artık bu toplantılarda yalnızca müşteri şikâyetleri, uygunsuzluklar ve süreç performansı değil, aynı zamanda karbon emisyonları, enerji-su tüketimi, gıda kayıpları ve israf oranları gibi sürdürülebilirlik göstergeleri de ele alınmalıdır. Üst yönetimin, önceki dönemde alınan kararların uygulanma durumunu değerlendirmesi ve geleceğe yönelik yeni kaynak tahsisleri yaparken hem gıda güvenliğini hem de israfı azaltmayı dikkate alması beklenmektedir. Örneğin bir un fabrikası, yıllık yönetim gözden geçirmesinde sadece kalite hedeflerini değil, “üretilen unun ne kadarının raf ömrü dolmadan satıldığı” gibi israf göstergelerini de raporlayarak performansını bütüncül şekilde analiz etmelidir. Böylece yönetim gözden geçirmeleri, gıda güvenliği ile gıda israfının aynı masada değerlendirildiği stratejik toplantılara dönüşmektedir.

Sürekli İyileştirme ve Yenilikçi Çözümler

İyileştirme bölümünde (10.1 ve 10.2), gıda sektöründe en önemli nokta güvenlikten ödün vermeden israfı azaltmaya yönelik yenilikçi çözümler geliştirmektir. Sürekli iyileştirme faaliyetleri yeşil teknolojiler, dijital planlama sistemleri ve iklim odaklı çözümlerle desteklenmelidir. Uygunsuzlukların yönetiminde ise kök neden analizi yalnızca kalite açısından değil, çevresel etkiler açısından da yapılmalıdır. Bu yaklaşım, bir et işleme tesisinin daha verimli soğutma teknolojileri kullanarak hem gıda güvenliğini artırması hem de bozulmayı önleyerek israfı azaltması örneğinde olduğu gibi, güvenlik ile sürdürülebilirliği birlikte ele alan somut uygulamalarla hayata geçirilmelidir.

Sonuç: ISO/DIS 9001:2025 ile Gıda Sektöründe Çifte Kazanç

ISO/DIS 9001:2025 taslak standardı, gıda işletmelerine yalnızca güvenli ürün üretme değil, aynı zamanda kaynaklarını verimli kullanma, gıda israfını azaltma ve çevresel etkilerini minimuma indirme sorumluluğu yüklemektedir. Böylece kalite yönetim sistemi, müşteri memnuniyetinin ötesine geçerek sürdürülebilirlik ve iklim riskleriyle entegre bir yapıya dönüşmektedir. Gıda sektörü için bu, hem güvenliği hem de sürdürülebilirliği merkeze alan yeni bir kalite anlayışına geçiş anlamına gelmektedir.

Linkler

• Yeni standardla ilgili genel bilgi
• Resmi ISO Linki